راه پیشگیری از سیل احیای آب بندان هاست

به گزارش زیست آنلاین، سیل گسترده اخیر در استان های مختلف از جمله مازندران فروکش کرده و حالا این پرسش که با توجه به افزایش بارش ها بهترین راه برای پیشگیری از سیل چیست در ذهن آحاد جامعه پررنگ تر شده است.

بارش های بهاری تقریبا همه مخازن طبیعی و انسان ساز آب در مازندران اعم از سدها، آب بندان ها و تالاب ها را پر کرده تا کشاورزان دغدغه ای برای تأمین آب کشاورزی امسال خود نداشته باشند ، اما آن سوی این روی خوش و خبر خوشحال کننده برای همه، بیمی از احتمال تکرار حادثه سیل نیز وجود دارد ، رخدادی طبیعی که سال هاست در مازندران در اندازه های مختلف و با مقدار خسارات متفاوت تکرار می شود و هر بار هم اعلام می شود که باید برای پیشگیری از خسارات آن اقداماتی انجام داد.

خسارت های پنهانسیل در بسیاری از کشورهای پرباران نیز رخ می دهد. در برخی کشورها بحران ایجاد می کند و در برخی مناطق نیز به پشتوانه سال ها برنامه ریزی و پژوهش، بدون این که خسارتی ایجاد کند به یک فرصت هم تبدیل می شود.
حوادث پس از سیل و میزان خسارت ها نشان می دهند که ایران هنوز نتوانسته سیل را مهار کند و به همین دلیل هر سال خسارات جبران ناپذیری به کشور وارد می شود. طبق اعلام وزیر کشور سیل اخیر در ایران ۳۵ هزار میلیارد تومان خسارت وارد کرد.
البته گستردگی خسارات سیل اخیر آنقدر زیاد است که تا مدت‌ها باید به بررسی جنبه‌های گوناگون آن در مناطق سیل‌زده پرداخت ، زیرا حجم خسارات سیل در اصل بیشتر از اعداد و ارقامی است که مسئولان اعلام کرده‌ اند.
در این نگرش ، خسارت سیل تنها محاسبه اعداد و ارقام مربوط به تخریب بناها و زیرساخت‌ ها و از بین رفتن جاده ‌ها و پل ‌ها یا زمین ‌های کشاورزی و واحدهای دامداری نیست ، بلکه هزینه ‌ای که بر جامعه به خاطر امدادرسانی تحمیل می‌ شود، توانی که نیروهای امدادی و مردمی برای خدمت ‌رسانی صرف می کنند، چالش‌هایی که پس از فروکش کردن سیل برای مردم مناطق آسیب ‌دیده ایجاد می ‌شود، درآمدی که به واسطه تخریب بخشی از منابع درآمدی تا مدت ‌ها به دست نمی ‌آید و بسیاری از موارد اینچنینی که در اعداد و ارقام اعلام شده محاسبه نشده‌ اند نیز در دسته خسارات قرار می‌ گیرند.
با این نگرش میزان خسارتی که از سیل به یک جامعه وارد می شود بسیار بیشتر اعداد و ارقامی است که اعلام می شود. بنابراین برنامه ریزی برای پیشگیری از خسارات و کنترل سیلاب به مراتب کم هزینه تر از اجرای طرح های پیشگیرانه است.

بازگشت به راهکارهای سنتی بومی با احیای آب بندانها

بازگشت به راهکارهای سنتی بومییک استاد دانشگاه و دکترای علوم مهندسی آب معتقد است که در استانی مانند مازندران با زیرساخت های بومی مدیریت منابع آب مانند زهکش ها و آب بندان ها، راه های پیشگیری از خسارت سیل کاملا در دسترس است و فقط کافی است که مسئولان اراده ای برای استفاده از این فرصت ها داشته باشند تا خطر وقوع سیلاب و همچنین میزان خسارات پس از بارش های شدید و طغیان رودخانه ها کاهش یابد.
دکتر بابک مؤمنی به خبرنگار ایرنا گفت: میزان بارشی که در روزهای نخست فروردین در مناطقی از ایران از جمله مازندران ثبت شد در هر جای دنیا اگر باشد سیل به راه می اندازد. اثرگذاری این بارش ها در وقوع سیل قابل چشم پوشی نیست ، اما آن چه که باید جدی گرفته شود، مدیریت و کنترل سیل است.

وی اظهار داشت : مسأله اینجاست که ما معمولا در زمان وقوع بحران به این فکر می افتیم که باید بحران را مدیریت کنیم، در حالی که اقداماتی را باید از پیش انجام داد که از وقوع بحران و وارد شدن خسارت جلوگیری کرد. همان طور که ژاپنی ها سال هاست با زلزله های پیاپی زندگی می کنند، ما نیز باید شیوه مدیریت سیل و کنترل سیلاب در مناطق سیل خیز را در دستور کار قرار دهیم تا با کمترین خسارت سیل ها را پشت سر بگذاریم.

استادیار دانشگاه پیام نور مازندران گفت: در برخی شهرهای آلمان مانند هامبورگ که رودخانه هایی با حجم آب دهها برابر رودخانه های مازندران دارند، مردم با سیل و حتی جزر و مد همیشگی آب بدون مشکل زندگی می کنند و تاکنون نشنیدیم که هامبورگ با سیل یا مد آب دچار بحران شود. این ناشی از تفاوت مدیریت است. امروز ما باید با استفاده از الگوهایی که کشورهای موفق در برابر سیلاب به کار گرفتند و همچنین استفاده از داشته های زیرساختی موجود ، برای مدیریت سیلاب برنامه ریزی کنیم ، نه این که پس از وقوع سیل به فکر خارج کردن آن و کاهش خسارت ها بیفتیم. این یعنی باید قبل از این که بحران ایجاد شود، مطالعات و پژوهش را جدی بگیریم.
مؤمنی ضمن تأکید بر انجام پژوهش ها، سه اصل اساسی برای کنترل سیل در مازندران عنوان کرد و گفت که در صورت درست اجرا شدن این راهکارها، مدیریت سیلاب در مازندران به شکل مناسبی انجام می شود.
این پژوهشگر منابع آب گفت : به طور خاص در مورد استان مازندران یکی از راه های اساسی برای کنترل سیل، احیای آب بندان هاست. افزایش تراکم شبکه زهکشی راه اساسی دیگری است که باید در مازندران جدی گرفته شود. سومین راهکار نیز تثبیت و ساماندهی رودخانه هاست که باید جدی گرفته شود. در صورتی که این سه اصل در مازندران به درستی اجرا شود، بی تردید زیرساخت ها و مال و جان مردم از سیل در امان خواهد ماند.

نقش آب بندان هادکترای علوم و مهندسی آب در گرایش سازه های آبی با اظهار این که اگر آب بندان های مازندران به درستی مدیریت می شد امروز شاهد این حجم از خسارت در برخی مناطق نبودیم ، توضیح داد : مثلا در شهرستان میاندورود از قدیم دو آب بندان وجود داشت که متأسفانه به مرور عرصه آب بندان به نام اجاره به تصرف در آمد و بعدها فروخته شد. اگر مساحت تقریبی این دو آب بندان را در مجموع ۱۰ هکتار و میانگین عمق آن ها را چهار متر در نظر بگیریم، این آب بندان ها می توانستند ۴۰۰ هزار متر مکعب آب را در خود جای دهند که بخش مهمی از آب رها شده در همین منطقه را شامل می شد.
وی با بیان این که آب بندان ها یک سیستم سازمان یافته و مناسب برای مدیریت سیلاب در مازندران هستند، گفت : آب بندان در واقع مخزنی است که یک شبکه متراکم زهکشی از زمین های اطرافش به این مخزن متصل می شود. نمونه آکادمیک آن آب بندان &#۳۹; لَـله مرز &#۳۹; در ساری است. زهکش اصلی تمام آب منطقه را به سمت آب بندان هدایت می کند و همین هرزآب جمع آوری شده را تحویل کشاورزی می دهد.
این استاد دانشگاه با اشاره به این که مساحت آب بندان های مازندران زمانی ۲۰ هزار هکتار بود ، گفت : اکنون حدود ۱۳ هزار هکتار از آب بندان های مازندران برقرار است که با توجه به قدیمی بودن این آمار، معتقدم به مساحت آب بندان های ما به سختی به ۱۰ تا ۱۱ هزار هکتار می رسد.
وی تاکید کرد : اگر آب بندان های مازندران با شبکه های زهکش پیرامونشان احیا شوند ، می توان به مدیریت سیلاب در استان رسید. به طور خاص در مورد استان مازندران معتقدم که اگر ساماندهی رودخانه ها و تثبیت بستر به درستی اجرا شود و تراکم شبکه زهکشی به حد استاندارد برسد و آب بندان ها احیا شوند سیل با این حجم و خسارت رخ نمی دهد.

ساماندهی آبخوانها و رودخانه ها

ساماندهی رودخانه هامؤمنی که مدتی مشاور ناظر بر مطالعات مرحله اول طرح جامع زهکشی اراضی کشاورزی استان مازندران بود، با تأکید بر ضرورت ساماندهی رودخانه و احترام به حقوق رودهای استان ، گفت : حالا که سیل رخ داده باید مطالعات گسترده برای هر کدام از رودها و حوضه های آبریز ما انجام شود. به جای این که بعدها همایش هایی برای بررسی سیل اخیر برگزار شود، امروز باید اساتید فن هیدرولوژی و منابع آب با پشتیبانی نهادهای مربوطه پای کار بیایند و بررسی ها را آغاز کنند.

این پژوهشگر منابع آب بر لزوم تثبیت و ساماندهی رودخانه ها بر اساس شرایط هر رودخانه نیز تأکید کرد و افزود : پژوهش های میدانی که پس از سیل از سه جبهه سیاهرود، تلار و تجن داشتم نشان می دهد که برای هر کدام از این حوضه ها باید نسخه ای جداگانه در نظر گرفت.
وی توضیح داد : در رودخانه تجن سازه های بین راهی نیز بر افزایش شدت آبگرفتگی و سیل اثرگذار بود. یکی از عوامل آبگرفتی در اطراف تجن بسته شدن دهانه پل ها بر اثر جمع شدن تنه ها و شاخه های درختان بود.

مؤمنی گفت : در مسیر رودخانه های ما سازه های مزاحم متعددی ایجاد شده که می توانند در وقوع سیل اثرگذار باشند. این اتفاق در سیل اخیر نیز افتاد. طراحی نامناسب برخی پل ها سبب بسته شدن مسیر رود و جمع شدن آب شد و پل به خاطر بسته شدن دهانه به سد تبدیل شد. این موضوع به طور مشهود در کیاکلا ( مرکز شهرستان سیمرغ ) اتفاق افتاد.

وی توضیح داد : بسته شدن دهانه پل روستای برج خیل روی رودخانه تلار باعث شد که راه خروجی آب بسته شود و آب به داخل شهر و خانه های مردم شهرستان سیمرغ راهی شود. پیش بینی همین اتفاق در بارندگی های ۱۲ و ۱۳ فروردین باعث شد که پیش از افزایش آب رودخانه، با مستقر شدن بیل مکانیکی در همین نقطه، جلوی بسته شدن دهانه پل گرفته شود و با وجود این که میزان بارش ها بیشتر از بارندگی اواخر اسفند بود، کیاکلا دچار آبگرفتگی نشد.

این استاد دانشگاه گفت : بستر رودخانه های ما در برخی مناطق به طور کامل تصرف شده است. برای مثال می توان به رودخانه سیاهرود قائمشهر اشاره کرد. این معضل در سایر رودهای استان نیز دیده می شود. حتی در برخی فرآیندهای قانونی نادرست، حریم رودخانه برای کشت علوفه از سوی بخش دولتی اجاره داده می شود. ساخت و ساز در حریم رودخانه ها باید بر اساس مطالعات بلندمدت انجام شود تا شاهد چالش های اخیر نباشیم.

اهمیت شبکه زهکشیمومنی افزایش تراکم شبکه زهکشی را نیز عامل مهم دیگر در کنترل سیلاب مازندران عنوان کرد و گفت : با از بین رفتن بخش مهمی از شبکه زهکشی ، مسیر روان آب ها از بین رفته است. برای نمونه زهکش های طبیعی منطقه حوضه تجن حذف شده و مشکلاتی را ایجاد کرده است. آبراهه ها در این منطقه به دلیل تصرفات حاشیه ای از مقاطع واقعی شان کمتر شدند. معضلی که در سایر حوضه ها نیز دیده می شود. برای نمونه شبکه زهکشی منطقه تلار معایب زیادی دارد و باید بازسازی شود.

وی افزود : سال ۱۳۹۱ در مطالعات طرح زهکشی اعلام کردیم که از بین رفتن نهر جنگلبانی میاندورود مشکل ساز می شود. این نهر به رودخانه دارابکلا می ریخت ، اما حریم و بسترش را تصرف کردند و امروز مستقیم به زمین مردم می رود. با از بین رفتن زهکش ها، آبی که وارد منطقه می شود مسیر خروج نخواهد داشت. روان آب نه مسیری برای هدایت شدن به سمت آب بندان دارد، نه آب بندان های ما ظرفیت گذشته را دارند و نه حریم و بستر رودخانه حفظ شده است. با این وضعیت اگر بارندگی منجر به سیل نشود عجیب است.

پژوهشگر حوزه منابع آب با بیان این که وقوع این میزان بارندگی در نقاط دیگر استان هم می تواند خسارات زیادی ایجاد کند، گفت: حوضه آبریز هراز چالش های متعددی در زمینه تجاوز به حریم و بستر و از بین رفتن زهکش ها دارد. چنین حجمی از بارش در این منطقه می تواند سبب آبگرفتگی مناطق با کد ارتفاعی پایین شود و خسارات زیادی بر جا بگذارد. با توجه به شرایط خاصی که مازندران دارد، باید هر چه زودتر نسبت به اجرای طرح های پیشگیرانه و کنترل سیلاب اقدام کرد.
سیل فروردین امسال در مازندران نه اولین بود و نه آخرین ، ولی می توان با درس گرفتن از خرابی ها و خساراتی که بر جای گذاشت ، آن را تبدیل به نقطه عزیمت برای رفع همیشگی مشکل سیل و آبگرفتگی در استان کرد.
تنها سیل فروردین ماه بر اساس گزارش های رسمی مسئولان دستکم ۱۷ هزار میلیارد ریال به بخش های مختلف در مازندران خسارت زد این در حالی است که مهر ماه سال ۹۷ نیز غرب مازندران شاهد جاری شدن سیل و سیلاب بود که هنوز هم به حالت اولیه برنگشته است . سال های پیشتر هم به طور میانگین دو تا پنج مرحله سیل و سیلاب نقطه ای در مازندران رخ می داد که باز هم با خسارات سنگین همراه بود.

با توجه به تکرار شدن سیلاب و آبگرفتگی در مازندران ، این پرسش برای همگان آزار دهنده شده است که چرا رفع این مشکل به صورت اساسی همواره با سدی به نام &#۳۹; کمبود یا نبود اعتبار &#۳۹; مواجه می شود ولی در تامین خسارت های چند صد هزار میلیاردی سیل و سیلاب همه دستگاهها دست به دست هم می دهند تا اعتبارات و بودجه را بموقع و تمام و کمال تامین کنند ؟

جهت مشاهده مهمترین مطالب مرتبط می توانید بر روی هر یک از عناوین زیر کلیک کنید:

کاهش مصیبتهای سیلهای اخیر با فناوری‌های دانش بنیانخسارت سیل، دست انتقام آب از توسعه ناپایداربلایای طبیعی و خسارتهای اقتصادی ناشی از آن با نگاهی به خسارات اقتصادی سیل در ایران بررسی ابعاد اقتصادی سیلبررسی عملکرد سیمره در کاهش خسارت‌های سیلاب‌های فروردین ۹۷ آنچه که باید از سیلابهای ۹۸ آموخت https://zistonline.com/vdcgnn97.ak9zy4prra.html