بررسی شاخصه های زیست پذیری با ارتقای سرزندگی

به گزارش زیست آنلاین، معماری به عنوان ابزاری برای خلق، تولید و حتی بهبود فضاهای دارای شاخصه های زیست پذیری همواره از مؤلفه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی برخوردار است بنابر این رویکرد پایداری در معماری مستلزم شناخت بهتر و بیشتر این مولفه ها مىباشد. همچنان رشد سریع شهرنشینی و به دنبال آن افزایش مشکلات زیست پذیری، اهمیت مفاهیمی چون کیفیت زندگی، برای مطلوبتر نمودن محیط های مصنوع را نمایان نموده است. همچنین عدم شفافیت و بی توجهی به شرایط زیست پذیری محلی منجر به از بین رفتن کیفیت مطلوب فضاها و نادیده گرفتن عوامل موثر بر آنها می شود. با شناخت شاخصه های زیست پذیری در ایران می توانند این مسئله را بهبود ببخشند.

یکی از نگرانی های رو به افزایش در سراسر جهان این است که چگونه شهرها را از نظر زیست محیطی به مکان سالمی برای زندگی، کار، تفریح و سرگرمی تبدیل کنیم. بخش عظیمی از این نگرانیها مربوط به ارزیابی و مدیریت عوامل زیست محیطی می باشد و همچنین تأثیر شماری از عملکردهای منفی شهری بر سایر فعالیتهای شهری است.

با تحولات تاریخی و اجتماعی و اقتصادی پس از انقلاب صنعتی، فضای شهری تا به کنون شاهد تغییرات عمدهای در شکل و عملکرد بوده است بنابراین ضرورت و اهمیت بحث توسعه پایدار و زیست پذیری امروزه در شهرها کاملا نمایان است، زیست پذیری و توسعه پایدار مفاهیم و رویکردهایی هستند که در نهایت باعث شده شهری به دور از آلودگیها، ترافیک و مشکلات زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی برای شهروندان به ارمغان آید. (جعفری نژاد، ۱۳۸۱)

انسان همواره نیازمند مکانی است که اجتماعی و فرهنگی بودن خود را به نمایش بگذارد؛ مردم خود را نیازمند مکانی میبینند که بتواند در آن مکان علاوه بر تقویت روحیه وحدت، گام موثری جهت ارتقای فرهنگ نیز بردارند که در این راستا میتوان با بهره گیری از معماری، از طریق معنا و فضاسازی بصری به طراحی فضاهای تازهای را برای ارتقای فرهنگ مردم ایجاد کرد جهت ارتقای فرهنگ زیست پذیری و تقویت کننده جامعه باشد.

حیاط و زندگی در میان جمع بودن است و آنچه به یک فضا زندگی میبخشد مردم و حضور فعال و پرشور و نشاط آنها در فضا است. (پاکزاد، ۱۳۷۵) برای دست یافتن به شهری زنده و یا سرزندگی در محیط شهری، باید مکانها موقعیتهایی برای ایجاد تجاربی دوست داشتنی و ماندگار برای شهروندان فراهم آورد. (لنارد، ۱۳۷۷)

در جوامع امروزی با افزایش اندازه، وسعت شهرها، سرعت، تراکم و غیره، مدنیت، شهروندی و روابط اجتماعی به عنوان اصول اولیه شهری، تضعیف شد و به این ترتیب احساس جمعی اجتماعهای محلی و وابستگیهای احساسی به یک مکان در حال ناپدید شدن است. (هافمن، ۲۰۰۶)

سرزندگی باعث دلبستگی مردم میشود و ساکنین تمایل به حفظ رابطه با آن در طول زمان و مراحل مختلف زندگی دارند. (امیر کافی، فتحی، ۱۳۹۰) بنابراین ساخت و طراحی فضاهای شهری بر فرایند زندگی اجتماعی تاثیر گذار میباشد و میبایست از نظر جسمی و روانی برای شهروندان کارایی داشته باشد. (ادیبی و عظیمی، ۱۳۹۰)

پایداریبسیاری از صاحب نظران موافقند که مفاهیم زیست پذیری و پایداری در عمل با هم همپوشانی دارند. بر این باورند که با وجود این که زیست پذیری و پایداری در مقیاسهای متفاوت عمل می کنند، اما هر دو توسعۀ اقتصادی، محیط زیست پایدار، گزینه های حمل و نقل، برابری اجتماعی و سلامت انسانی را مرکز توجه قرار میدهند، (ناشیونال اسوسیشن، ۲۰۰۳) برخی از محققان نیز براین باورند که اصول زیست پذیری در حقیقت راه رسیدن به اهداف کلی پایداری است.

مزایای پایدار

رشد هوشمندرشد هوشمند و زیست پذیری در بسیاری مفاهیم و اصول مورد تأکید با یکدیگر همپوشانی دارند تمرکز گستردهی رشد هوشمند بر مدیریت رشد شهر و بخشهای داخلی و درونی شهر تا اندازهای این دو مفهوم را از یکدیگر متمایز می کند. از این رو، شاید بتوان گفت رشد هوشمند ابزاری برای تحقق زیست پذیری وتوسعۀ جوامع پایدار است. (لاریس، ۲۰۰۵)

بیشتر بخوانید: استفاده از انرژی های نوین در معماری سبز یا معماری پایدار دیدگاه روستا شهریاین جنبش که از دههی ۱۹۸۰ در انگلستان آغاز شد بسیاری از خصایص با طراحی شهری سنتی ویژگیهای مشترکی دارد و میتوان گفت اصول روستا شهری، موازی اصول زیست پذیری است که با تمرکز بر برنامه ریزی محلهای و بهبود کیفیت زندگی شهری، نزدیکترین جنبش به زیست پذیری در برنامه ریزی شهری است. (همان)

کیفیت زندگیکیفیت زندگی مفهومی چند وجهی، نسبی و متأثر از زمان و مکان و ارزشهای فردی و اجتماعی است که ابعاد عینی و ذهنی را مد نظر قرار میدهد، (رضوانی، منصوریان، ۱۳۸۷) از این رو، از دیدگاه افراد و گروههای مختلف، به صورت گوناگون تعریف شده است. برخی آن را مترادف با زیست پذیری و برخی اندازهای برای میزان جذابیت، رفاه عمومی، به زیستی اجتماعی، شادکامی و غیره دانسته اند. بعضی نیز زیست پذیری را بخشی از کیفیت کلی زندگی دانسته اند. (مکریا، ۲۰۱۲)

لکن به صورت کلی کیفیت مطلوب زندگی تنها در سایه زیست پذیری دریک مکان محقق میشود. (عیسی لو و همکاران، ۱۳۹۳)

جدول ۱ بررسی کیفیت زندگی، زیست پذیری

رویکرد

رویکردهای مشابه

ارتباط و نقاط مشترک با رویکرد زیست پذیری

زیست پذیری

پایداری

هر دو توسعۀ اقتصادی، محیط زیست پایدار، گزینه های حمل و نقل، برابری اجتماعی و سلامت انسانی را مرکز توجه قرار می دهند.

رشد هوشمند

رشد هوشمند ابزاری برای تحقق زیست پذیری وتوسعۀ جوامع پایدار است.

نوشهرگرایی )روستا شهری(

اصول روستا شهری، موازی اصول زیست پذیری است که با تمرکز بر برنامه ریزی محلهای و بهبود کیفیت زندگی شهری، نزدیکترین جنبش به زیست پذیری دربرنامه ریزی شهری است.

کیفیت زندگی

برخی آن را مترادف با زیست پذیری و برخی اندازهای برای میزان جذابیت، رفاه عمومی، به زیستی اجتماعی، شادکامی و . . . دانسته اند. بعضی نیز زیست پذیری را بخشی ازکیفیت کلی زندگی دانسته اند.

دیدگاه اپلیارد نسبت به معیارهای سرزندگینخستین بخش تدوین شده پیرامون سرزندگی در شهر تحت نام "خیابانهای سرزنده" توسط دانلد اپلیارد در سال ۱۹۸۱ در کتابی با همین عنوان انتشار یافت. معیارهای مطرح شده از سوی اپلیارد را میتوان به صورت زیر خلاصه نمود:

خیابان به عنوان یک حریم امنخیابان به عنوان یک محیط زیست پذیر و سالمخیابان به عنوان یک اجتماعخیابان به عنوان قلمرو همسایگیخیابان به عنوان مکانی برای بازی و یادگیریخیابان به عنوان زمینی سبز و فرحبخشخیابان به عنوان یک مکان تاریخی بینظیر (بندرآباد، ۱۳۹۰)دیدگاه سوزان و هنری لنارد نسبت معیارهای به سرزندگیاصول طراحی فضای شهری را در دو بخش اصول اجتماعی و اصول طراحی را عنوان کردند. که اصول طراحی نیز به شرح زیر می باشد:

فراهم آوردن دسترسی پیاده به فضاهای شهری بدون ترافیک، تمام اعضای جامعه را قادر می سازد تا به صورت مساوی از ایمنی و راحتی در زندگی عمومی برخوردار شوند.

فضاهای شهری سرزنده فضاهایی هستند که در قلب شهر یا محله بنا شده اند و نشان دهنده ذات و عصاره همستان هستند. قلب واقعی شهر نقش خود را هم بصورت عملکردی و هم بصورت نمادین ایفا می کند. این فضا در قسمت مرکزی شهر قرار گرفته، دسترسی به آن آسان است و شامل ساختمانهای دربرگیرنده آن، عملکردهای تجاری، فرهنگی و مسکونی است. این فضایی است که بیشتر شهروندان تمایل به استفاده از آن بصورت هفتگی برای خرید و نیازهای فرهنگی یا بصورت روزانه در رفت و آمد به محل کار دارند.

اندازه فضای شهری و ساختمانهای دربرگیرنده آن مستقیما مربوط به زندگی اجتماعی در فضا هستند.

فضاهای شهری سرزنده حس تعلق را بوسیله تجربه طراحی دامنه و حس محصوریت بصری پرورش می دهند. همان گونه که کامیلوزیته میگوید: مسئله ضروری برای یک اتاق و یک میدان کیفیت محصوریت فضاست. همه اجزای طبیعی حس لذت از زمان حال را افزایش می دهند و باعث به وجود آمدن گفتگوهای خود جوش بین استفاده کنندگان از فضا خواهد شد. گیاهان، گلها و درختان در فضای عمومی بصورت گسترده ای باعث افزایش لذت از زمان حال می شوند.

پیچیدگی و تنوع ساختمانهای دربرگیرنده و تغییرات غیر منتظره در مناظر، حس کنجکاوی و علاقه را تحریک نموده و جستجو را تشویق می نمایند.

قلمروهای خصوصی مجاور ساختمانهای تاریخی و مهم، تجربه دارای معنی و خاطرات شفاف را بوجود میآورند. خاطرات ما با مکانهای با هویت که در آن تجارب معنی دار رخ میدهند، گره خورده است.

پرده های معمارانه، تغییرات در سطوح، بافت در کف سازی و نقاط عطف (کانونها) برای حرکت در فضا به مردم جهت می دهند و امکان استفاده های متفاوت از فضا را میسر میسازند.

طراحی مناسب فضای نشستن، سکوها، دیوارها، محل کاشت گیاهان، دستگیره ها و پله ها به مردم از هر سن، وضعیت و توان اجازه می دهند تا در فضا، حس بودن در خانه را داشته باشند.

جهت و ابعاد مکانهای نشستن که تماس چشمی، چهره به چهره و تشخیص صداها را فراهم میسازد، تماس بین افراد و ارتباط بین آنها را تسهیل میکند. (همان)

از نظر لناردها (۱۹۹۵) عناصر شهر سرزنده اغلب شامل فضاهای همگانی جذاب، پیاده مدار و اختلاط عملکردی و همسایگی با تراکم بالا که از طیفی از زیر ساختهای حمل و نقل سبز، مسکن ارزان قیمت، تجربیات پیاده روی با مقیاس انسانی، موجود و اجتماع پذیر و سرزنده حمایت کند. و به پیاده روی، دوچرخه سواری و استفاده از حمل و نقل عمومی حق تقدم می دهد. این رویکردها کمک میکند تا مکانهایی پذیرا و راحت برای زندگی بسازیم. سرزندگی اغلب با اهداف تساوی حقوقی، اقتصادی و زیست محیطی که عناصر گذار به پایداری نیز هستند، برخورد دارد. (لینگ، ۲۰۱۰)

دیدگاه انجمن معماران آمریكا نسبت به خصوصیات شهر سرزندهانجمن معماران آمریکا ده اصل را برای اجتماعات سرزنده تعریف نموده است (امریکن انستوتوت، ۲۰۰۵):

طراحی با مقیاس انسانیفراهم نمودن انتخاب (مسکن، خرید، تفریح و شغل و حمل و نقل و غیره )تشویق توسعه مختلط عملکردیحفظ مراکز شهریتنوع ساختن گزینههای حمل و نقلساخت مکانهای عمومی پر طراوت و پر تحرکلق یک هویت همسایگی (حس مکان)حفاظت از منابع طبیعینگهداری از مناظر طبیعیاهمیت قائل شدن برای طراحیبیشتر بخوانید: شهر پایدار و مزایا و معایب آن کدام است؟دیدگاه فرهنگ لغات شهر نسبت به خصوصیات شهر سرزنده سوزان لنارد در فرهنگ لغات شهر خصیصه هایی برای یک شهر سرزنده بر شمرده که شامل حسی از کامیونیتی، تامین سرزندگی شهر از طریق فضاهای شهری حمایت کننده از زندگی اجتماعی، گفتگو همگانی، فضاهای شهری در دسترس و همگانی و چند عملکردی، تراکم و فشردگی، رعایت مقیاس انسانی و پیوستگی، کاربری مختلط با تاکید بر کاربری مختلط مسکونی/ تجاری، محصوریت فضاهای عمومی از طریق دیوارهای ممتد و پیوسته، نزدیکی کار، زندگی، اجتماع، تنوع اجتماعی، برنامه ریزی حمل و نقل با تمرکز بر سفرها و سهولت دسترسی نسبت به حرکت وسایل نقلیه، اولویت دهی به پیاده روی، دوچرخه سواری و حمل و نقل عمومی نظام مند، استفاده از کاتالیزورهای زندگی اجتماعی مانند فعالیتها از قبیل جشنها و جشنواره ها در عرصه های عمومی و تشویق برای ماندن از طریق طراحی برای زمانهای مختلف بخصوص شب، استفاده از هنر همگانی، توجه به خصوصیتهای معمارانه و فضایی (مصالح، رنگ ساختمانها، غیره)، توجه به کودکان در طراحی فضای شهری، استفاده از مشارکت اجتماعی میباشد. (امریکن انستوتوت، ۲۰۰۵)

شهرپایدار به سرزندگی کمک می کند

دیدگاه کرمونا نسبت به سرزندگیکارمونا در کتاب مکانهای عمومی، فضاهای شهری در سال ۲۰۰۳ مکانی را سرزنده میداند که در ارتباط با عملکردهای غالبش به خوبی استفاده میشود. و به کاربریهای مکمل اجازه رشد و گسترش میدهد. کرمونا معتقد است که مکانهای موفق قطعا جاهایی هستند که زنده تر و فعالترند و از این سو میتوان مولفه های مکان شهری موفق را جهت دستیابی به سرزندگی در نظر گرفت. (کارمونا، ۲۰۰۳)

پروژه فضاهای عمومی (۱۹۹۹) تصویر ذهنی و راحتی محیط، ارتباطات و دسترسی ها، فعالیتها و کاربریها و روابط اجتماعی را به عنوان چهار خصوصیت لازم برای موفقیت مکانهای شهری یعنی همان سرزندگی مشخص نموده است که هر کدام از این مولفه ها توسط یک سری معیارهای ذهنی و معیارهای قابل سنجش بیشتر معرفی شدند.

جدول ۲ شاخصه های مكان موفق مطرح شده، فضاهای عمومی

مکان

مولفه اصلی

معیارهای نامحسوس

معیارهای سنجش

راحتی و تصویر ذهنی

امنیت، پاکیزگی، تاریخی، سبزینگی جذاب، پیاده رهواری، فریبنده، قابلیت نشستن، روحانی

نرخ جرم، مراعات اصول بهداشت، شرایط ساختمانی، داده محیطی

دسترسی و اتصال

امتداد نزدیکی، ارتباط، خوانایی، پیاده رهوار، مناسب، قابلیت دسترسی

داده ترافیک، شکاف انواع حمل و نقل، استفاده از حمل و نقل، فعالیت پیاده روی، الگوهای کاربری پارکینگ

زندگی اجتماعی

تنوع، نظارت، تعاونی، همسایگی، دوستی، تعاملات، غرور، پذیرا بودن

شبکه های اجتماعی، اعمال داوطلبانه، کاربری عصر، زندگی خیابان

کاربری و فعالیت

سرگرمی، فعال، سرزنده، خاص، واقعی، مفید، بومی، جشنواره ای، پایدار

الگوهای کاربری زمین، ارزشهای دارایی، تراز اجاره، حراجی

جمع بندیدر خصوص سرزندگی فضاهای شهری سرزنده، آنچه که واجد اهمیت است، ایجاد شرایط حضور مردم درون فضا و انجام فعالیتهای اختیاری و اجتماعی در کنار امور اجباری است. حضور مردم در فضا باعث جذب افراد دیگر افراد شده و فرصتهای تعامل میان آنها و زندگی اجتماعی و برقراری تعاملات انسانی را بالا میبرد. فضاهای شهری سرزنده طیف وسیعی از شهروندان را از گروههای مختلف سنی، جنسی، اجتماعی و غیره به خود جلب نموده و سبب پویاتر شدن فضا میشود. بنا بر نظر مونت کومری هر چه میزان جمعیت حاضر در محیط بیشتر باشد، به همان نسبت سرزندگی فضا نیز بیشتر خواهد بود. پس از بررسی آراء نظریه پردازان طراحی شهری، شاخصه های اصلی فضاهای شهری سرزنده بدست آمده که شامل حضورپذیری، پیاده رهواری، ایمنی و امنیت، بازه زمانی حضور در فضا و انجام فعالیت، همه شمولی، تسهیل دسترسی میباشد. فضاهای شهری پیاده رهوار با تامین ایمنی و احساس امنیت و تسهیل دسترسی، شرایط حضور مردم از گروه های مختلف را فراهم ساخته و با بکارگیری تمهیداتی سبب افزایش بازه زمانی این حضور و انجام فعالیتهای اختیاری و اجتماعی در کنار فعالیتهای ضروری می شود و به زندگی اجتماعی فضاهای شهری رونق میبخشد. در این پژوهش شاخصهای فرعی دیگری نیز بدست آمده که دستیابی به اهداف بالا را ممکن میسازد.

پویا همدان خواه، دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی معماری، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران

جمال الدین مهدی نژاد درزی، دانشیار گروه معماری، دانشکده مهندسی معماری و شهرسازی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران

https://zistonline.com/vdcevx8v.jh87pi9bbj.html