زیست آنلاین: حدود 4.5 میلیون هکتار از حدود 8.5 میلیون هکتار اراضی کشاورزی و باغی کشور مستعد تجهیز آبیاری تحت فشار است و از این میزان طی حدود 3 دهه،1.7 میلیون هکتار به سامانه‌های نوین آبیاری (تحت فشار) مجهز شده است. مشکل عمومی‏ که در برنامه‌های مدیریت آب و کشاورزی رخ می‏دهد، وجود نداشتن نگاه هم‏بسته به آن‏ها در مقیاس حوضه آبریز، عدم ملاحظه آثار متقابل آن‏ها بر هم و در نهایت نوع رفتار بهره‏برداران در پاسخ به آن‏هاست. ملاحظه شده است که در مواردی، این سامانه‏ها در نهایت بر تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و جریان زیست‏محیطی اثر منفی دارند. این در شرایطی است که هدف اصلی مجلس شورای اسلامی و دولت از حمایت از این سامانه‏ ها احیای سفره‌های آب زیرزمینی بوده است.

به گزارش زیست آنلاین، در حالی که تقریبا تمام مراکز تخصصی ملی و بین‌المللی مرتبط با موضوع آبیاری و کشاورزی، نسبت به سیاست‌های غلط در ترویج چشم‌بسته آبیاری تحت‌فشار تذکر و هشدار داده و بازنگری جدی در این سیاست‌ها را خواستار شده‌اند اما در تبصره ذیل ماده 35 بخش آب قانون پنج‌ساله ششم توسعه شاهد هستیم که کماکان طبق روال سال‌های برنامه ریزی شده است: "برای توسعه روش‌های آبیاری نوین حداقل 86 درصد هزینه‌ها به‌عنوان کمک بلاعوض توسط دولت در قالب بودجه سالانه تأمین و پرداخت می‌شود." به‌گونه‌ای که به نظر می‌رسد عمدتاً ارائه تسهیلات 85 درصدی بلاعوض موضوعیت دارد نه مسئله کاهش برداشت از آبخوان‌ها و صرفه‌جویی در مصرف آب.
اکنون در آستانه تهیه برنامه هفتم توسعه،انتظار می رود پیش از آن‌که یک سند بالادستی برای میان‌مدت تدوین شود، بر مبنای مستندات علمی‏ و تحقیقات صورت گرفته، اسناد مربوط به ارزیابی اثربخشی سامانه‌های نوین آبیاری (تحت فشار) بررسی و سپس در مورد ادامه سیاست‌های قبلی تصمیم‌گیری شود.

نگاهی به وضع موجود

بر اساس یکی از آخرین گزارش های منتشر شده توسط وزارت جهاد کشاورزی که  در سال 1397 انجام شده است،  برای اجرای آبیاری تحت فشار در هر هکتار به سرمایه اولیه‏ای بالغ بر 15 تا 20 میلیون تومان نیاز است که این رقم برای شیوه‌های مختلف آبیاری تفاوت دارد. 85 درصد از تسهیلات دریافتی توسط بهره برداران بلاعوض بوده و از منابع دولتی تامین شده است.
طبق امار تسهیلات پرداختی دولتو تلاش برای توسعه فرهنگ استفاده از سامانه های نوین آبیاری باعث شده در سال 1394 حدود 91 هزار هکتار، در سال 1395 حدود 95 هزار هکتار و در سال 1396 حدود 180 هزار هکتار به اراضی تحت پوشش آبیاری تحت فشار در کشور افزوده شده است.

 تحقیقات مراجع علمی داخل کشور 

به نظر می رسد طی سه دهه گذشته اغلب سه هدف اصلی از نوین سازی سامانه های آبیاری "افزایش راندمان آبیاری"، "کاهش هدررفت آب" و "بهبود عملکرد زراعی و باغی" است به‌گونه‌ای که بتوان با همان مقدار آب قبلی، محصول بیشتری را تولید کرد.  بعدها  دلیل دیگری نیز بر ترویج هر چه بیشتر این سامانه‌ها افزوده شد که بر افزایش سطح زیر کشت و برداشت محصول بیشتر دلالت داشت.
حالا بعد از گذشت بیش از 30 سال تحقیقات نشان می دهد سیستمهای احداث شده به هیچک از 4  هدف بالا دست پیدا نکرده اند.
همچنین دیگر تحقیقات دانشگاهی که طی دو دهه اخیر در مقیاس خرد و کلان در جهان و کشور انجام شده است عموماً حاکی از آن است که سه عامل در عدم تحقق اهداف مورد اشاره دخیل بوده است:
1-     صرف تحت‌فشار بودن سیستم منجر به دستیابی به راندمان آبیاری بالا نمی‌شود،

2-  سیستم‌های آبیاری سطحی نیز در صورت اجرا می‌توانند به راندمان‌های قابل توجه و حتی بالاتری دست یابند

3-  تأکید بر مفهوم "راندمان آب" مسئله اصلی نبوده بلکه باید "بهره‌وری کاربرد آب" توامان با "ملاحظات محیط زیستی و کیفی" مورد توجه قرار گیرد.
در ادامه عوامل بالا را مختصرا تشریح می کنیم.

تاثیر سیستم آبیاری تحت فشار بر نیاز آبیاری

گیاهان برای رشد کردن نیاز به تعرق برای خنک ‏شدن و انجام فرآیندهای فیزیولوژیکی خود دارند. نیاز آبی گیاهان از مجموع آبی که صرف تبخیر از سطح خاک و تعرق از سطح برگ می‌شود به دست می‌آید. بیش از 99 درصد آبی که به‌عنوان نیاز آبی گیاه در اختیارش قرار می‌گیرد از طریق تبخیر و تعرق از محیط خارج شده و مقدار بسیار ناچیزی در بافت گیاه باقی می‌ماند. در هر نوبت آبیاری، بخشی از آب به‌صورت ثقلی نفوذ کرده، نمک‌ها را شسته و پس از مدتی به آب زیرزمینی می‌پیوندد، بخشی از آن از سطح خاک تبخیر شده و الباقی وارد ریشه گیاه شده و در نهایت از روزنه برگ‌ها خارج می‌شود. با تغییر روش آبیاری از غرقابی به تحت‌فشار (بارانی، قطره‌ای و ...) میزان نفوذ عمقی و تبخیر از سطح خاک به صفر رسیده و یا کاهش می‌یابد (این در شرایطی است که سیستم آبیاری به‌درستی طراحی و اجرا شده باشد). در این صورت گیاه برای خنک شدن در هر نوبت آبیاری به دریافت آب بیشتری نیاز خواهد داشت. بر این اساس بر خلاف تصور عموم، در اثر اجرای سیستم‌های آبیاری تحت‌فشار، به‌طور طبیعی نیاز خالص آبیاری گیاهان افزایش می‌یابد.

تاثیر سیستم آبیاری تحت فشار بر تغذیه آبخوان‌‏ها

در روش آبیاری سطحی بخشی از آب اعمال شده در هر نوبت آبیاری به صورت تبخیر و بخشی دیگر به صورت نفوذ عمقی از دسترس خارج می‏شود. شرط پیوستن آب نفوذ یافته در عمق زمین، پیوستگی جریان رطوبت از سطح خاک تا سطح سفره آب زیرزمینی است. در اثر کاهش جریان ورودی آب به خاک و در اثر طولانی شدن فواصل زمانی بین دو نوبت آبیاری، رطوبت خاک و در نتیجه پیوستگی جریان آب در خاک از بین خواهد رفت. در این شرایط آب بازگشتی به آبخوان به صفر رسیده و تمام تلفات آب صرف تبخیر از سطح خاک می‏شود. با توجه به اینکه مدار آبیاری سطحی معمولا به گونه‏ ای تعریف می‏شود که در بازه‌های زمانی 7 تا نهایتا 20 روز آبیاری انجام می‏شود لذا می‏توان گفت پیوستگی جریان آب در خاک حفظ شده و در اغلب موارد مقداری از آب آبیاری پس از نفوذ در خاک به آبخوان خواهد پیوست. طبق یکی از تحقیقات پژوهش‏گران گروه مهندسی آب دانشگاه فردوسی مشهد در سال 97، در مقایسه کاشت گیاه گندم با روش بارانی و جوی و پشته‏ای، در صورت یکسان بودن سایر شرایط، در هر نوبت آبیاری به روش جوی و پشته‏ای حدود 13.5 درصد از آب آبیاری به آبخوان بازمی‏گردد در حالی که در روش آبیاری بارانی این عدد صفر برآورد شده است.

تاثیر سیستم آبیاری تحت فشار بر تعادل‏‌بخشی منابع آب زیرزمینی

در سال 2017 سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) طی گزارشی با عنوان " آیا فناوری پیش‏رفته آبیاری باعث صرفه‌جویی آب می‌شود؟ " عنوان کرد که به‌طور کلی سیستم‌های آبیاری تحت فشار گرچه در مقیاس مزرعه ممکن است باعث کاهش مصرف آب شوند اما در مقیاس حوضه آبریز نه تنها موجب کاهش برداشت از منابع نشده بلکه نتیجه عکس داشته‌اند.

انتقاد مرکز پژوهش‏های مجلس 

مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی نیز در دی ماه 1397 گزارشی با عنوان " نقدی بر عملکرد سامانه‌های نوین آبیاری (تحت فشار) و سرمایه گذاری‏های انجام شده " منتشر و از برنامه های وزارت کشاورزی به دلیل فقدان نگاه جامع نگر انتقاد کرد: " مشکل عمومی‏ که در برنامه‌های مدیریت آب و کشاورزی رخ می‏دهد، وجود نداشتن نگاه هم‏بسته به آن‏ها در مقیاس حوضه آبریز، عدم ملاحظه آثار متقابل آن‏ها بر هم و در نهایت نوع رفتار بهره‏برداران در پاسخ به آن‏هاست. ملاحظه شده است که در مواردی، این سامانه‏ها در نهایت بر تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و جریان زیست‏محیطی اثر منفی دارند. این در شرایطی است که هدف اصلی مجلس شورای اسلامی و دولت از حمایت از این سامانه‏ ها احیای سفره‌های آب زیرزمینی بوده است."